Dit essay is geschreven tijdens het tweede jaar van mijn studie filosofie voor het vak ‘Vragen naar Techniek’ in juni 2016

Weber schrijft dat de wetenschappelijke vooruitgang een prominente rol speelt in het intellectualiseringsproces. Daarmee bedoelt hij het proces dat al sinds het ontstaan van de mensheid aan de gang is, namelijk het proces waarin we steeds meer uitvindingen doen en steeds meer kennis over/aan de wereld ontlenen. We leren de wereld steeds meer naar onze hand te zetten. Dit betekent echter niet dat we ook steeds meer inzicht krijgen in onze levensomstandigheden en het leven op zich. Iedereen heeft kennis over andere zaken. De meeste mensen weten bijvoorbeeld niet hoe een vliegtuig werkt of hoe een vliegtuig te bouwen is, hoewel we toch ons leven aan dit apparaat toevertrouwen. Misschien weten zelfs de makers van het vliegtuig niet hoe een vliegtuig gemaakt wordt. Ieder houdt zich maar bezig met een klein onderdeel van het vliegtuig. Misschien weet niemand ter wereld hoe een vliegtuig gemaakt wordt. Belangrijk echter is, zegt Weber, dat als we het zouden willen weten, we er wel achter zouden kunnen komen. Dit zijn volgens Weber kenmerken van de onttovering van de wereld. We zijn alleen maar bezig de wereld te berekenen en daarmee de wereld te beheersen. We willen niet dat de wereld nog mysteries voor ons heeft. We willen ons niet langer laten betoveren.

‘Vooruitgang’ is nu het (ont)toverwoord, maar heeft die vooruitgang eigenlijk wel zin, wat is nu eigenlijk de waarde van de vooruitgang? Weber geeft de geschiedenis van het intellectualiseringsproces weer. In het begin zocht men naar een eeuwige waarheid die niet zou vergaan. Vergelijkbaar is de Ideeënwereld van Plato. Achter de werkelijkheid zoals wij die waarnemen, zou de echte waarheid schuilen. Tegenwoordig is het volgens Weber andersom. De wetenschap vormt een rijk van kunstmatige abstracties achter de waarheid. Door het zoeken naar het ware, kwam men terecht bij de ware natuur. Men wilde dus oorspronkelijk terugkeren tot de natuur via zijn intellectualiteit en er niet aan voorbijgaan. Vervolgens ging men hier al aan voorbij. Nu was de wetenschap nodig om de bedoelingen van God te ontwarren. Er is echter nog steeds geen wetenschap die ons vertelt hoe we achter de zin van het leven, de zin van de wereld, kunnen komen. Alle wetenschappen vertellen ons hoe we het leven technisch moeten beheersen, maar of we dat moeten doen en wat we zouden moeten doen laat ze onbeantwoord.

Vervolgens maakt Weber een onderscheid tussen feiten en waarden. Feiten zijn de wiskundige en logische vaststellingen en analyses. Daar behoort ook de structuur van de cultuur onder. Waarden van de cultuur helpen tot een beantwoording te komen op de vraag hoe de mens binnen een cultuur moet handelen. Weber voegt hier aan toe dat alleen feiten thuis horen op de universiteit. De leraar zou niet zijn eigen overtuigingen op moeten dringen aan zijn leerlingen. Daarnaast zouden overtuigingen botsen en zou men nooit tot een conclusie van de discussie komen. De leraar moet feiten overdragen aan zijn leerlingen, maar vervult daarbij wel een belangrijke rol. Feiten geven de leerlingen een handvat waartegenover ze zelf een positie in kunnen nemen.

Weber concludeert dat de wetenschap helderheid kan bieden op gebied van de werking van de natuur en hulpmiddelen kan bieden om de natuur te beheersen, maar tot meer is de wetenschap niet in staat. Dat is het gegeven doel van de wetenschap. En het probleem is nu juist dat de mens geen gegeven doel heeft en zelf zijn plaats in de wereld moet vinden. We moeten leren omgaan met de onttovering van de wereld.

Ik kan me vinden in Webers visie op de wetenschap. De wetenschap neemt aan dat we de wereld moeten beheersen, zonder de vraag op te werpen of ze dat wel moet doen. Alles wat binnen de mogelijkheden van de wetenschap ligt wordt uitgevoerd, simpelweg omdat het kan. Neem de medische wetenschap. Ze houdt zich al lang niet meer slechts bezig met het genezen van mensen. Ze houdt zich nu ook bezig met het verbeteren van mensen en het ingrijpen van mensen. Human enhancement is tegenwoordig een populair vakgebied. Zo wordt er geëxperimenteerd met embryo selectie en deep brain stimulation. Maar als we echt de weg in gaan slaan van het ontwerpen van een eigen mens, waar gaan we dan de grens leggen? Gaan we door tot we via de hersenen mensen kunnen beïnvloeden bepaalde keuzes te maken die bevorderlijk zijn voor marketingdoeleinden? Gaan we door tot een bepaald soort baby in de mode komt en uniciteit nog maar een begrip uit het verleden is? Dit zijn gevaarlijke zaken waar de wetenschap wel degelijk bij stil moet staan. Graag zou ik hier Michael Sandel parafraseren die zei dat de wetenschap tot alles in staat is, met uitzondering van haar eigen grenzen bepalen. Dat is en blijft nog altijd een taak voor de mens.

Alhoewel ik het dus eens ben met Webers zorgen over de wetenschap, kan ik me niet vinden in de positie die hij tegenover deze visie inneemt. Hij lijkt een gelaten houding te hebben en zich over te geven. Hij praat als een verliezer. ‘We moeten leren met de onttovering van de wereld om te gaan.’ Hoezo? De strijd is nog niet gestreden! Dat we bezig zijn met het onttoveren van de wereld wil niet zeggen dat we nooit meer betoverd kunnen worden. We staan op dit moment alleen te weinig open voor de wereld om ons heen. We nemen de wereld om ons heen niet meer in ons op en nemen alleen nog maar informatie in ons op. We leven in het internet en nemen de wereld waar via foto’s en filmpjes. We nemen de wereld waar via een scherm. Doordat we alle kennis bezitten achter de natuurlijke verschijnselen, kijken we niet meer. We weten immers alles al en hoeven geen empirisch onderzoek meer te verrichten. Maar in onze strijd om de wereld te leren kennen, om grip te krijgen op de wereld, zijn we de wereld zelf verloren. Juist om de wereld weer terug te krijgen, moeten we die grip laten varen en ons laten overrompelen. Je kunt de natuur niet kennen door slechts letters en beelden. Je kunt de natuur pas volledig leren kennen door haar te bekijken en je te laten overspoelen. We moeten niet lezen over waarom de bladeren vallen van de bomen en hoe ze weer in bloei komen. We moeten elk jaargetijde weer kijken naar de echte boom. Pas wanneer we op straat lopen en onze ogen losmaken van de scherm van onze mobiele telefoon kunnen we ons weer laten betoveren. We zijn immers nog steeds niet in staat om natuur te scheppen en dat is al één mysterie wat ons mag blijven betoveren. Dat is de enige manier waarop we weer in de wereld kunnen zijn. En dat is ook de reden waarom we in tegenstelling tot wat Weber zegt, juist wel moeten discussiëren binnen een leslokaal. We moeten tot het besef komen dat er op zoveel zaken nog geen antwoorden zijn en misschien ook wel nooit te geven zijn. Juist in die onzekerheid kunnen we ons weer laten betoveren. En dan zullen we pas onze plek in de wereld kunnen vinden, want op dat moment zijn we pas in de wereld.