Dit essay is geschreven tijdens mijn Master Philosophy aan de Erasmus Universiteit Rotterdam voor het vak Politics, Art & Philosophy van Dr. Frank Maet, met als opdracht: een essay over het Modernisme

Victoria Alexander beschrijft hoe kunst en maatschappij elkaar beïnvloeden. De inhoud en vormgeving van kunstwerken onthullen de maatschappelijke denkbeelden ten tijde van productie (Alexander, 2003, p. 22). Deze reflectieve benadering is interpretatief, omdat er naderhand gekeken wordt vanuit een nieuw historisch kader. 

 Alexander stelt dat ook een omgekeerde causale relatie onderzocht kan worden. Kunstwerken kunnen nieuwe ideeën overbrengen aan mensen, waarmee hun gedrag mogelijk wordt beïnvloed (Alexander, 2003, p. 41). Ook deze vormingsbenaderingblijft altijd interpretatief. 

 Daarnaast stelt Philipp Blom dat er een breuk aangegeven kan worden in de moderne tijd, die zich voordeed na de Eerste Wereldoorlog. Voorheen waren er ideologieën. De mens had nog vertrouwen in een bepaald doel. Na de oorlog vielen de fundamenten van de maatschappij, en daarmee het vertrouwen in een ‘waarheid’, weg. De mens had te maken met werkloosheid, wederopbouw en het verwerken van trauma’s. Er moest aan hernieuwd zelfonderzoek worden gedaan (Blom, 2013). Hoe moest men leven en wat moest men geloven? De mens vluchtte volgens Blom in het  fascisme; men had weer een ideologie om zijn vertrouwen in te leggen. Dit veroorzaakte echter een nieuwe wereldoorlog. 

 De interpretatie van een breuk in de moderne tijd kan teruggevonden worden in modernistische kunstwerken, die op hun beurt braken met de traditionele kunst en nieuwe kunstvormen begonnen. Ik wil stellen dat er een combinatie gemaakt kan worden tussen de vermeende wederkerige invloed tussen samenleving en kunst van Alexander en de relatie tussen de door Blom vermeende breuk in de moderne tijd en kunstwereld. Ik denk dat het mogelijk is dat de kunst bijdraagt aan het tot uitdrukking brengen van de breuk in de moderne tijd en deze kunst op haar beurt het verloop en het begrip van de moderne tijd, en verdere kunst, beïnvloedt. Deze these wil ik verdedigen door een voorbeeld te schetsen aan de hand van de Duits-expressionistische film The Cabinet of Dr. Caligari (1920). 

Caligari in zijn tijd

Na de Eerste Wereldoorlog werden Duitse films verbannen in landen als Amerika, Groot-Brittannië en Frankrijk. Duitsland bevond zich echter niet in een positie om films uit deze landen te weigeren:Duitsland produceerde te weinig films. De Duitse overheid besloot daarom de filmindustrie te sponsoren en kreeg daarmee veel inspraak. Veel propagandafilms waren het gevolg. Desda-Bioscop besloot zelfstandig films te produceren (Bordwell & Thompson, 2013, p. 464). De expressionistische schilderkunst was erg populair, dus ontstond het idee deze schilderkunst te verwerken in een film. De eerste film die zo werd geproduceerd was The Cabinet of Dr. Caligari. Het verhaal werd geschreven door, zelf benoemde pacifisten, Hans Janowitz en Carl Mayer en geregisseerd door Robert Wiene. De film werd geproduceerd ten tijde van grote werkloosheid en armoede, twee jaar na de mislukte revolutie van Duitsland en dertien jaar voor Adolf Hitler aan de macht kwam.

  De film gaat over Francis die een verhaal vertelt over hoe zijn geliefde is ontvoerd en vermoord door slaapwandelaar Cesare. Cesare was gehypnotiseerd om moorden te plegen door Dr. Caligari. Caligari wordt ontmaskerd en in een psychiatrische inrichting geplaatst. Op het einde van de film blijkt echter dat Francis een inwoner is van de psychiatrische inrichting waar Caligari directeur is. Er wordt dus gesuggereerd dat Francis lijdt aan waanbeelden.

 Desda-Bioscop wilde films produceren die beduidend anders waren dan de Hollywood Standaard (Bordwell & Thompson, 2013, p. 463). Het expressionisme kwam in de film vooral terug bij de kostuums en het decor. De personages droegen overdreven oog-make up om de emoties beter over te laten komen. Daarnaast bestond het decor uit vormen om bepaalde emoties te suggereren. In deze mise-en-scène stijl mengden de personages zich met het decor. Niets leek op de werkelijkheid. Het niet-mimetische ontwerp van Caligariwas bedoeld om het perspectief van een waanzinnige nog beter over te laten komen (Bordwell & Thompson, 2013, p. 465).  

 Groys stelt dat moderne kunst een radicale breuk met het verleden probeert te bewerkstelligen en een nieuwe artistieke traditie probeert in te luiden (Groys, 2008, p. 71). Toch kan het moderne kunstwerk zich niet volledig onttrekken aan de traditie uit het verleden; in het zich afzetten tegen het oude, verwijst het daar steeds naar (Groys, 2008, p. 72). Caligari is in dit opzicht een modernistisch kunstwerk. Het zet zich af tegen de Hollywood filmtraditie en begint een nieuwe traditie art house films door de expressionistische schilderkunsttraditie als uitgangspunt te nemen. Daarnaast luidde Caligarieen nieuwe traditie in door het twisteinde, het meerduidig narratief en onbetrouwbare perspectieven van hoofdpersonages in te voeren. Dit is de voorbode voor de ‘subjectieve waarheid’ en weerspiegelt de ontdekking van het onderbewustzijn in de psychoanalyse. 

Caligari en de psychoanalyse

Aan het einde van de negentiende eeuw introduceerde Freud zijn theorie: het denkvermogen van de mens voltrekt zich gedeeltelijk onbewust en de onbewuste gedachten kunnen de oorzaak zijn van onverwerkte trauma’s en andere psychische kwalen. Everdell beschrijft hoe objectiviteit ‘in een wens veranderde dat alleen nog gerealiseerd kon worden in dromen’ (Everdell, 1997). Dit is een thema dat weerspiegeld wordt in Caligari.

 Subjectiviteit is een terugkomend motief in de film. In de eerste plaats doordat emoties een centrale plaats krijgen in de vormgeving. Ten tweede wordt het verhaal vanuit een hoofdpersoon verteld; er is dus geen objectief narratief. Dit zorgt ervoor dat Caligari en Cesare spookachtig worden afgebeeld en dus geïnterpreteerd worden als onaangename personages, terwijl de geliefde van Francis altijd in een roosachtige setting wordt gepresenteerd.

  Later blijkt dan ook dat het perspectief van Francis onbetrouwbaar is: hij woont in een psychiatrische inrichting en is dus waarschijnlijk niet geheel geestelijk gezond.

 Dit roept een hoop filosofische vragen op, die post-modernist Foucault later ook zal stellen: wat is precies de scheidslijn tussen ‘normaal’ en ‘gek’, hoe bepalen we of iemand ‘gek’ is; is er wel een ‘goede visie’ of is alles slechts een perspectief? Achteraf is te stellen dat deze film invloed heeft gehad op deze denkbeelden en deze al aankondigde, maar dit kan nooit met zekerheid gezegd worden. Wat wel gezegd kan worden is dat Caligari als één van de eerste films een onbetrouwbaar subjectief perspectief hanteerde als narratief en daarmee aan de kaak stelde dat er een objectieve kijk, ‘waarheid’, is binnen de maatschappij. Wellicht is dit een weerspiegeling van de maatschappij, die volgens Blom, op zoek was naar een nieuwe ‘waarheid’ na het wegvallen van ideologieën. De mens was weer zoekende en moest zichzelf opnieuw onderzoeken. De weerspiegelde angst, paranoia en waanzin in Caligarizouden hier metaforen voor kunnen zijn.

 De film behandelt ‘subjectiviteit’ en ‘waanzin’ als thema, maar doet de film dit in positieve of negatieve zin? Was het kritiek op de heersende autoriteit of steunde de film deze autoriteit juist? Ook hier verschillen de meningen over. 

Caligari en interpretaties over autoriteit

Siegfried Kracauer stelt dat het originele script van Janowitz en Mayer een ondubbelzinnig narratief behelsde. De eindscène waarin blijkt dat Francis zelf in een psychiatrische inrichting zit is in een latere versie van het script toegevoegd. Kracauer stelt dat het originele script een pacifistische boodschap verkondigde; de schrijvers waren immers zelfverklaard pacifistisch. Die boodschap was dat autoriteit moorddadig maakte. De film was dus kritisch op verkeerde autoriteiten. In de nieuwe versie van het verhaal wint de autoriteit van de ‘gewone’ man; hij wordt waanzinnig verklaard. Dit staat symbool voor de onderwerping van het volk aan het fascisme en voorspelt mogelijkde opkomst van Hitler en de Tweede Wereldoorlog (Kracauer, 2004, p. 11). 

 Deze interpretatie lijkt overeen te komen met de visie van Blom waarin hij beschrijft dat het wegvallen van ideologieën de mens ontvankelijk maakt voor het fascisme, waardoor de Tweede Wereldoorlog zich kon voltrekken. 

 Noël Carroll uit zich kritisch op de interpretatie van Kracauer. Hij denkt dat de nieuwe versie van het script juist recht doet aan de originele boodschap (Carroll, 1978, p. 79). Het verhaal zou volgens Carroll psychoanalytisch geïnterpreteerd kunnen worden: Francis is waanzinnig geworden door zijn omgeving, en vooral door de houding van autoriteiten. Carroll stelt dat het niet raar is dat expressionisten een thema als ‘waanzin’ introduceerden in een tijdperk van persoonlijke angst en de vervreemding van kunstenaars na deindustrialisering en de Eerste Wereldoorlog (Carroll, 1978, p. 80). 

 De suggestie dat  Caligaride autoriteit als ‘waanzinnigen’ voorstelt wordt volgens Carroll metaforisch weergegeven in de vormen van het decor. In het decor worden driehoeken weergegeven, die niet alleen verwijzen naar het mes als moordwapen van Cesare, maar ook ‘hiërarchie’ representeren (Caroll, 1978, p. 80). Dit is terug te zien in de scène op het gemeentehuis waar Caligari om een permissie voor zijn voorstelling vraagt. De ambtenaren zitten op hoge krukken en stellen een hoge autoriteit voor. Ook de vloer van de inrichting is bezet met driehoeken. De daken lopen te schuin af en de huizen zijn te smal (Caroll, 1978, p. 81), wat het oncomfortabele leven weerspiegelt en laat zien dat het leven de individuen insluit (Carroll, 1978, p. 83). 

Caligari en zijn invloed

Caligari opende nieuwe mogelijkheden voor het vormgeven van kostuums en decor waar vele horrorregisseurs als Alfred Hitchcock  en Tim Burton van hebben geprofiteerd. Maar wat was de verdere invloed op de maatschappij?

Mario Perniola beschrijft hoe het moderne kunstwerk het enigma van de samenleving weerspiegeld.Er is geen vaste waarheid te achterhalen. Er zijn verschillende betekenissen toe te schrijven aan verschijnselen (Perniola, 1995, p. 10). Dit geldt voor het kunstwerk, maar ook voor de maatschappij. Het kunstwerk laat ons nadenken en opent nieuwe horizonten. 

 Zoals ik beschreven heb zie ik de wisselwerking tussen moderne tijd en het modernistische kunstwerk als een hermeneutische cirkel die men steeds op een andere manier kan interpreteren. De breuk van de moderne tijd kan op verschillende manieren geïnterpreteerd worden en op verschillende manieren teruggevonden worden in Caligari. Welke invloed Caligariprecies op de samenleving heeft gehad is achteraf lastig te zeggen, maar ik denk dat de film in ieder geval nieuwe denkbeelden en discussies heeft geopend over subjectieve perspectieven en interpretaties. Dat de film zelf nog steeds onderhevig is aan verschillende interpretaties laat zien dat de film zelf een enigma blijft. De film illustreert het enigma van de maatschappij: er is geen objectief perspectief, geen vaste waarheid. Alle duidingen moeten zelf gecreëerd worden en kunnen blijven gecreëerd worden. Ik denk dat Caligari ons daar prachtig toe uitnodigt.         

Literatuurlijst:

• Alexander, V. D. (2003), Sociology of the Arts: Exploring Fine and Popular Forms, Blackwell Publishing
• Blom, P. (2013), Fracture: Life and Culture in the West, 1918-1938, Ingram Publisher Services US
• Bordwell, D. en Thompson, K. (2013), ‘German Expressionism (1919-1926)’ in: Film Art: An Introduction (11^eed.), New York: McGraw-Hill
• Carroll, N. (1978), ‘The Cabinet of Dr. Kracauer’, The Millenium Film Journal (2)
• Everdell, W. R. (1997), The First Moderns: Profiles in the Origins of Twentieth-Century Thought, Chicago: University of Chicago Press
• Groys, B. (2008), ‘The Topology of Contemporary Art’ in: Smith, T., O. Enwezor, N. Condee (eds.),Antinomies of Art and Culture: Modernity, Postmodernity and Contemporaneity, Durham and London: Duke University Press
• Kracauer, S. (2004), From Caligari to Hitler: A Psychological History of the German Film, Princeton University Press
• Perniola, M. (1995), Enigmas. The Egyptian Moment in Society and Art, London & New York: Verso